Í bæklingi um verslunarsögu

Árið 1773 keyptu þeir Thodal stiftamtmaður og Ólafur Stefánsson, þá búsettur í Sviðholti á Álftanesi, þilskip til útgerðar. Kveður Ólafur Oddsson nafna sinn hafa haft

Þeir félagar töpuðu stórfé á útgerðinni, og var ýmsu kennt um. Þótt svo hefði farið, missti Ólafur ekki trú á þilskipaútgerð:

Áður en afstaða Ólafs Stefánssonar til málstaðar Skúla Magnússonar verður skýrð í ljósi þess, sem að framan greinir um áhuga hans á „iðnrekstri og sjávarútvegi að erlendum hætti“ og um skilning hans á „nytsemi kaupstaða við stofnun handverka,“ skal athugað, hvernig Gísli hefur túlkað ýmsar skoðanir Ólafs.

Gísli fjallar um efnahagslegan reikning Ólafs til Landsnefndarinnar 1770-71 um framfæri landsmanna í góðum árum. Hann kveður Ólaf hafa vakið athygli á því, að húsdýrin væru alltof mörg í reikningum sínum, og skilur það þannig:35

Hinar „áreiðanlegri tölur“ eru þær, að fjártala í Tölfræðihandbók 1974 fyrir árið 1770 er 140 þúsund og árið 1760 357 þúsund, en það var fyrir fjárkláðafellinn. Næsta tala þar á undan er frá 1703. Kúatala er í Tölfræðihandbókinni fyrir árið 1770 og næst þar á undan fyrir árið 1703. Síðan telur Gísli, að Ólafur vanmeti ullarvöru um helming. Gísli skýrir ekki, hvaða röksemdir Ólafur hefur viljað veikja eða styrkja með þessu vanmati á ullinni. Með þessum formála lækkar Gísli verðmæti kjöts um 26.667 ríkisdali og hækkar verðmæti ullarvöru um 26.000 ríkisdali.

Enn er að geta frásagnar Gísla af ágreiningi Ólafs við Skúla Magnússon, þar sem Skúli hafði lagt til, að lagður yrði á útflutningstollur:36

Hér gerir Ólafur hlut sauðfjárræktarinnar lítinn. Hvað skyldi hafa vakað fyrir honum með því?

Margs má verða vísari um verslunarskilyrði á 17. og 18. öld af riti Gísla. Sá, sem vill vita, hvað hélt þjóðinni niðri á þessum vondu tímum, situr samt eftir með margar spurningar eftir lesturinn. Það getur verið nógu fróðlegt að vita um skoðanaágreining, ef hann er túlkaður af sanngirni. Meira er þó varið í að vita um rök málsins, hverjar voru ástæður þjóðarinnar á hverjum tíma og hverju þurfti að breyta, svo að hagur hennar mætti batna. Einna merkilegast er peningaleysið, sem sérleyfiskaupmenn héldu við og kom í veg fyrir, að íslendingar gætu átt viðskipti fram hjá þeim. Einnig var mikilvægt, að kaupmenn leyfðu landsmönnum ekki að eignast innstæður.

Sauðfjárrækt með sauðaeldi gegndi sérstöku hlutverki í hagkerfi með ofangreindum takmörkunum. Sauðféð sá þjóðinni ekki aðeins fyrir fæði og klæði. Útflutningur kjöts varð verulegur, þegar kom fram á 18. öld, og slagaði í verðmæti upp í sjávarafurðir. Nefnir Gísli það helst lambakjöt í ensku útgáfunni, en oftast kindakjöt í íslensku útgáfunni. Jón Sigurðsson fjallar um útflutning kjöts á 17. og 18. öld í Lítilli varníngsbók,37 og er það einungis sauðakjöt.

Lömb gengu ekki dilkar með ám, heldur voru færð frá. Fráfærnalömb voru rýr til frálags. Voru hrútlömb því flest gelt og sett á. Sauðir höfðu þann kost, að verðmæti þeirra óx með aldrinum.38 Þeir voru því eins og sjóður, sem ganga mátti í á hverju hausti og hagræða úttekt og innstæðu eftir þörfum, afkomu og árferði. Almenningur átti varla annarra kosta völ til að geyma verðmæti og ávaxta þau, ólíkt því, sem var með aflahlut, sem ekki varð geymdur, hvorki seldur né óseldur. — Hlutdeild sauðfjárræktar hafði vaxið á kostnað nautgriparæktar, þegar hér var komið,39 en naut (uxar) höfðu sama kost og sauðir að vaxa að verðmæti með aldrinum (sbr. búalög).

Gísli vekur athygli á þeirri skoðun Skúla Magnússonar, að aukning kjötútflutnings á tímabilinu 1684-1733 hafi „verið ein aðalorsökin fyrir vaxandi eymd íslensku þjóðarinnar.“40 Með tilliti til framangreinds hlutverks sauðfjárræktarinnar forvitnaðist ég um rök Skúla, en Gísli kynnir þau ekki. Á tilvitnaðri blaðsíðu í ritgerð Skúla er ekkert sagt um kjötútflutning. Nokkrum síðum framar (bls. 189-90) ber Skúli saman sjávarútveg og landbúnað með þessum orðum (með breyttri stafsetningu):

Skúli telur sem sagt mikils um vert, að þjóðin neyti sjálf afurða sauðfjárins í stað þess að flytja þær úr landi, og besta til sjósóknar telur hann sveitamenn, sem nærast á mat úr sveitinni.

Enn segir Gísli um kjötútflutning:41

Í tilvitnuðum stað sagði Bech þetta um útflutning sauðfjárafurða: „Faarekjød er en mindre Courant Vare.“42 Bech telur hættulegt að láta skip verslunarinnar bíða siglingar fram á haust eins lengi og þyrfti til að sláturféð nái fullum þunga, og söltun kjötsins hafi farið aftur.

Um sauðamör segir Bech á næstu blaðsíðu:

Annað er þar ekki að sjá um, „að mikilvægt væri að hafa kjötútflutning Íslendinga sem minnstan.“ — Í ofannefndum reikningi Skúla Magnússonar skila kjöt og mör jafnmiklu verðmæti.

Enn er að geta skoðunar Skúla á þeim samdrætti í sauðfjárrækt, sem hlaust af fjárkláðanum, og Gísli kynnir með þessum orðum: „Skúli Magnússon taldi árið 1783 að fjárkláðinn hefði verið mikil búbót fyrir landsmenn.“43 Á tilvitnuðum stað í riti Skúla er ekkert um þetta mál.

Höfðingjar áttu í útistöðum sín á milli. Þyrfti að athuga, hvort ólík afstaða höfðingja til atvinnustefnu tengdist slíkum útistöðum. Mér kemur í hug Bjarni Halldórsson sýslumaður á Þingeyrum, sem kostaði Ólaf Stefánsson til náms. Hann kvað hafa átt í útistöðum við Skúla og sat með honum í stjórn iðnaðarstofnananna sem einn hluthafa. Til að átta sig á því, hvort sennilegt sé, að ágreiningurinn hefði haft áhrif á þróun útgerðar, þyrfti að gera grein fyrir helstu forsendum atvinnuþróunar við ýmis tækifæri og hvort líklegt sé, að önnur viðbrögð hefðu haft áhrif á þróunina. Hvernig stóð á árið 1592, þegar „bestu bændur“ vildu halda frjálsri verslun við útlendinga? Hefði það útbreitt peningabúskap og þar með gert tekjur af fiski að eins gjaldgengu verðmæti og nauta- og sauðaeign? Hvernig stóð á um aldamótin 1700, þegar húnvetnskur dalabóndi úr röðum „bestu bænda“, Páll í Víðidalstungu (Vídalín), lagði til með rökstuddu áliti, að stofnaður yrði kaupstaður og hafin þar útgerð minnst fimm þilskipa? Var víðtæk sala biskupsstóls- og ríkisjarða, sem fór fram um aldamótin 1800, forsenda þess, að nógu margir framtakssamir menn ættu fasteign, sem mátti veðsetja til kaupa á þilskipi, en þá fyrst gætu tilraunir með slíka útgerð orðið til varanlegs árangurs? Hvernig stóð á því, að þilskipaútgerð komst miklu síðar á traustan grundvöll við Faxaflóa en á Vesturlandi? Voru Innnes illa valinn staður fyrir tilraunir með þilskipaútgerð? Hefði heldur átt að reyna fyrir vestan?

Efasemdir eru um það, hversu vel atvinnumálatilraunir Skúla Magnússonar hafi verið hugsaðar með tilliti til markaðar og hráefnisöflunar.44 Andstaða Ólafs Stefánssonar við atvinnustefnu Skúla var sýnilega ekki andstaða við „iðnað og útgerð að erlendum hætti“ né heldur andstaða við þéttbýlismyndun. Hann hafði manna best getað fylgst með taprekstri iðnaðarstofnananna 1752-59. Hann vekur athygli á velgengni hollendinga á veiðum við Ísland. Þar eigi skipstjóri gjarna hlut í útgerðinni, og þeir fái hærra verð fyrir fiskinn.45

Gísli leggur fram niðurstöður umfangsmikilla reikninga sinna á skiptingu arðs af versluninni og landskuldum eftir héruðum.46 Sýna þeir, að hagnaður einokunarverslunarinnar kom fyrst og fremst af fiskveiðum, en tekjur hefðbundinna íslenskra yfirstétta komu aðallega frá landbúnaði. Þetta útskýrir að nokkru leyti áhugaleysi íslenskra yfirstétta á eflingu fiskveiða.47

Nú sannast þetsta áhugaleysi ekki á yfirstéttarforingjann Ólaf Stefánsson, sem gegndi embætti amtmanns norðanlands og austan, en streittist gegn því að setjast að fyrir norðan, eins og ætlast var til, og naut aðstöðu syðra til að stunda útgerð og annan atvinnurekstur, sem hann hafði með höndum samfara embættinu.

Það hefur lengi verið sannfæring íslendinga, að sérleyfisverslun dana hafi kostað þjóðina mikið. Ég vænti þess í riti Gísla, að hann skýrði, hvað það hefði breytt miklu um verð á skreið, saltfiski, sauðakjöti, tólg, gærum og prjónlesi, ef íslendingar hefðu mátt versla við hvern, sem þeim sýndist, en hann hagnýtir ekki fjölbreytt gögn sín til þess að meta áhrifin á verðlagið. Er hér bæði átt við gögn frá tímum sérleyfisverslunarinnar og verðlagsbreytingar eftir afnám hennar. Þá komust kaupmenn í einokunaraðstöðu hver í sínu héraði, en voru nú ekki bundnir af verðlagsákvæðum.

Með því að hagnýta gögnin þannig hefði e.t.v. mátt mynda sér skoðun um það, hvort verðhækkunin hefði nægt til að skjóta fótum undir þær tilraunir, sem gerðar voru með „útgerð að erlendum hætti,“ en vitaskuld hefði bátaútvegurinn einnig notið góðs af verðhækkuninni. Í framhaldi af því hefði e.t.v. mátt álykta um áhrif verðlagsins á þróun samfélagshátta.

Ýmsar athugasemdir má samt finna um áhrifin og þá helst um landbúnaðarafurðir. Þannig kemur fram, að skagfirðingar fengu helmingi meira fyrir sokka, sem þeir seldu ólöglega í hollenskar skútur, en í sérleyfisversluninni, en að áliti Skúla Magnússonar var tekið fyrir þetta árið 1741. 40 árum síða taldi hann, að missir þessara viðskipta hefði verið „ein meðverkandi orsök, hvað fyrir Norðurlandi hefur svo mjög aftur farið.“47 Á síðari hluta 18. aldar áskildu stjórnvöld sér í samningum vegna Íslandsverslunar íslenskt kjöt á verði undir markaðsverði,48 og var hernum (aðallega flotanum) ætlað kjötið. Hvorttveggja var afurðir sauðfjár og bitnaði á verði þeirra, en verslanir sauðfjárræktarhéraðanna hlutu um leið að skila kaupmönnum minni gróða.

Hins vegar gerir Gísli samanburð á tekjum verslunarinnar af afurðum sjávarútvegs og landbúnaðar með verðlagi sérleyfisverslunarinnar. Þannig byggist tafla 10.3, sem hann vísar oft til. Á því verði, sem ríkið áskildi sér fyrir kjöt. Skilmálar þeir, sem ríkið setti versluninni, voru þríhliða: Kaupmenn gátu grætt á sjávarafurðum, ríkið skyldi fá hluta af þeim gróða í kjöti á undirverði handa hermönnum sínum, en íslendingum skyldu tryggðar ódýrar vistir nauðsynja. Kvaðirnar voru tvöfaldar á kaupmenn sláturhafnanna, en einfaldar á kaupmenn fiskihafnanna, enda sóttust kaupmenn frekar eftir því að fá þar verslunarleyfi. Framangreind sundurliðun á tekjum Íslandsverslunarinnar eftir afurðum er því út í hött.

Enn er að nefna athugasemd Gísla um prjónlesverð:50

Gísli skýrir þetta ekki frekar. Á tilvísuðum stað í riti Pontoppidans er tóbak ekki nefnt. Hins vegar segir þar frá hollensku skipi vopnuðu sex fallbyssum, sem tekið var hér við land árið 1740 (mun hafa strandað), hlaðið prjónlesi frá Færeyjum og Íslandi og minna magni frá Hjaltlandi. Fjárbændur og húsfreyjur þeirra hafa sýnilega séð sér hag í því að selja tóvinnu heimilanna ólöglega í stað þess að fylgja verðlagsákvæðum sérleyfisverslunarinnar. Hér virðist hafa verið um miklu meiri kaup á prjónlesi að ræða en að hollenskir skútusjómenn hafi aðeins verið að kaupa á sig föt, sem þá bráðvantaði í úthaldinu.

Ekki er alltaf auðvelt að túlka gerðir fjarstaddra manna ókunnra. Gísli eignar íslendingum 17. og 18. aldar hiklaust ýmsa eiginleika, stundum með tilvísun til athugana í öðrum löndum á öðrum tímum, stundum með tilvísun til danskra manna, sem voru að afsaka lítinn árangur í starfi sínu hér, en án annarra heimilda. Ég mun rekja nokkur dæmi um einkunni, sem íslendingar hljóta hjá Gísla. Þegar hefur verið minnst á, hvernig Gísli telur vörn alþingis árið 1592 fyrir frjálsri samkeppni í verslun sprottna af íhaldssemi og hvernig hann telur andstöðu við marköngla af sömu rótum, þótt greinargerð Lúðvíks Kristjánssonar gefi ekki tilefni til slíks.

Á bls. 118-19 ræðir Gísli um afstöðu bónda til þess að fara í verið eða sitja heima að búi sínu. Þar er engin grein gerð fyrir, hvernig verstöðvasókn og sauðakjötssölu var háttað eftir héruðum. (Í riti Lúðvíks Kristjánssonar um íslenska sjávarhætti má finna mikinn fróðleik um verferðir, en Gísli getur þess rits að engu.) Í heimi bónda gerir Gísli ekki ráð fyrir tillitssemi bónda við eiginkonu, börn né yngri systkini. Ekki er óhugsandi, að slík tillitssemi hafi dregið úr skagfirskum eða eyfirskum bóndasyni að fara suður í stríðið, fyrst gangandi yfir fjöll og heiðar um hávetur og svo í lífsháskann á sjónum. Mér hefur þótt meira undrunarefni sá heragi, sem tíðkaðist hér á vetrarvertíð, en það, að menn hlífðu sér, og er mér raunar alls ókunnugt um slíkt.

Gísli setur gagnrýnislaust fram skoðun forstjóra ríkisverslunarinnar 1781 um, „að almenn andstaða hafi verið í landinu gegn öllum nýjungum.“51 Þegar að er gáð, orðar Bech það, sem Gísli kallar almenna andstöðu gegn öllum nýjungum, þannig:52

Hér fer því sem annars staðar, segir hann, að alltaf eru þeir til, sem snúast gegn nýjum og meira að segja þörfum fyrirtækjum, og séu þeir í hópi þeirra, sem mega sín nokkurs, kann það að stöðva fyrirtækið.

Þeir, sem stóðu fyrir nýsköpunartilraunum ríkisins hér á landi, þurftu vitaskuld að afsaka vandræði sín og taprekstur. Það er hlutverk sagnfræðingsins að fara ofan í saumana á málum og kanna, hvað brást. Að því kom, að íslendingar, sem lifðu um aldir í slíkri áhættu, að líkja má við mörg hundrað ára stríð, tóku upp nýjungar. Við spyrjum sagnfræðinga, hvort breytingar hafi orðið við það, að víðsýni hafi komið í stað andstöðu við nýjungar, dirfska í stað hræðslu við áhættu, eða hvort eitthvað hlutlægara hafi breyst, svo að ekki þurfi að grípa til skýringa, sem erfitt er að dæma um, svo sem áhættuhræðslu og almennrar andstöðu við nýjungar.

Gísli verður sjálfur fyrir barðinu á slíkum hleypidómi í ritdómi Gustafssons.53 Gísli fjallar nefnilega um gildi Íslandsverslunarinnar fyrir Kaupmannahöfn í sérstakri grein (10.5). Gustafsson getur þess eins, að Gísli, sem lesandi má vita, að er íslendingur, sé um það mál sömu skoðunar og íslenskir þjóðernissinnar hafi verið, en greinir ekki frá rökum Gísla í málinu.

Því lengur sem ég les, því furðulegri þykir mér öll sviðsetning Gísla á andstöðu höfðingja við samfélagsbreytingar. Fleiri eru undrandi. Gustafsson, sem er sérfræðingur í stjórnsýslu á Íslandi á 18. öld, segir í áðurnefndum ritdómi sínum:

Afkoma höfðingja 17. og 18. aldar var háð góðri afkomu almennings. Bjargarskortur almennings bitnaði á heimilum höfðingja. Landskuldir hlutu að heimtast betur, ef gæði jarðanna voru vel nýtt, m. a. með sjósókn og verferðum.

Ætla verður, að hugmyndaheimur höfðingja hafi miðast við ofangreinda hagsmuni. Eðlilega gat orðið ágreiningur um, hvað helst væri til ráða til að styrkja hag þjóðarinnar. Ekki hafa komið fram sannfærandi dæmi um, að höfðingjar hafi snúist gegn þjóðþrifamálum af ótta við röskun á valdastöðu sinni. Það var meira en hagsmunir reiknaðir í ríkisdölum, sem var í húfi, ef landbúnaðurinn brást, það var líf almennings. Sá, sem skilur þetta ekki, hlýtur að misskilja flest annað varðandi afstöðu 18. aldar manna til bjargræðisvega þjóðarinnar.

Þegar litið er til baka, má skilja, hvaða forsendur vantaði til framþróunar. Reynslan skar úr um það á fyrri hluta 19. aldar, að efnabændur og kaupmenn höfðu fullan hug á að nýta gæði sjávarins og gerðu það, þegar forsendur voru til þess, og héldu þannig uppi því merki, sem Ólafur Stefánsson hóf með atvinnurekstri sínum. Ekki hafa verið færð rök að því, að tengsl landbúnaðar og sjávarútvegs hafi spillt þar fyrir, hvorki í löggjöf né í atvinnuháttum.

„Sérhver öld skapar sagnritun í sinni mynd.“ Svo ályktar Gísli í lok rits síns.54 Það hlýtur samt að vera keppikefli hvers sagnfræðings að skila þannig verki, að það sé sem minnst skapað í mynd höfundarins eins. Gísli hefur ekki skapað þjóðfélagssögu 17. og 18. aldar í mynd sinnar aldar með riti sínu, til þess er hún of hlaðin hleypidómum, sem öldin mun ólíklega vilja eigna sér.

Auk þess sem dómgirni einkennir verkið,55 vantar þar skilning nútímans á forsendum farsællar samkeppni. Einnig skortir skilning á því, hvernig almenningur tryggði afkomu sína á 17. og 18. öld, þegar flest vantaði, sem almenningur hagnýtir sér nú til að jafna hag sinn, svo sem lífeyrisréttindi, tryggingar, innstæður, fasteignir og lán.

Verslunarfyrirkomulag það, sem kallað hefur verið einokunarverslun (monopolhandel) dana á Íslandi, var fólgið í því, að ríkið veitti sérleyfi til verslunar með vissum skilyrðum. Slíkt fyrirkomulag er skyldast núverandi skipulagi á áætlunarleiðum, þar sem stjórnvöld úthluta sérleyfum á landi og í lofti og ákveða fargjald og ferðir. Orðið monopol þýðir einkaleyfi, einkaréttur eða einokun. — Eftir afnám sérleyfisverslunarinnar 1787 komust sumar verslanir í einokunaraðstöðu vegna fámennis og einangrunar héraðanna, einokun í verslun var því ekki afnumin árið 1787.

Two points made by Gísli Gunnarsson in his book, Monopoly treade and economic stagnation. Studies in the foreign trade of Iceland 1602-1787, are discussed here, the claim that the Icelandic ruling classes placed restrictions on the development of the fishing industry for fear that their dominant position might be undermined, and secondly that by influencing the price decrees of the monopoly period they transferred profit from the fisheries to agriculture.

As a starting point, it is necessary to consider the conditions accorded the public by a primitive economy. There was little money in circulation. Merchants insisted on barter in their dealings with the Icelanders and did not allow people to remain in credit. Income fluctuated along with the fish-catches and people were usually compelled to spend their income as soon as they earned it. In sheep-farming, conditions were different. Through sheep-breeding, the households were able to acquire some cash in the autumn. The possession of sheep was like having money on deposit, which could be drawn according to need and circumstances.

It has been argued that various regulations applying to fishing operations, the employment of workmen and projects undertaken by merchants may have diminshed the profit the Icelanders derived from the fisheries. These arguments do not stand up to ciriticism. Even less can it be argued that such regulations were enforced in order to discourage Icelandic enterprise. The reason why new developments within the fishing industry happened so late appears to be that reforms did not seem profitable nor did attempts at renewal prove so. There is no evidence that a fishing industry run by foreign merchants might have become the basis of economic growth in Iceland.

There was disagreement about industrial policy among influential people in Iceland during the latter part of the 18th century. The leader of those who turned againtst Skúli Magnússon`s proposals, Governor Ólafur Stefánsson, owned ships himself and ran a manufacturing workshop on a foreign model. He wanted merchants to establish workshops in the trading centres in cooperation with the Icelanders. His attitude to Skúli Magnússon`s proposals cannot be explained as opposition against any changes in the fisheries which might prove profitable, nor as opposition against a solidly-based industry in the trading centres.

The price rates imposed by the government on the monopoly were not in proportion to the value of the produce nor the cost of foreign input. The government appropriated for the armed forces a quantity of the mutton which was put up for export and paid less than the current price. The farming population in the sheep-breeding areas profited by selling woollen goods illegally without the knowledge of the monopoly merchants. It has not been calculated what would have been fair price-rates for the produce derived from the major sources of livelihood, agriculture and fishing.

Translated by Steinunn Einarsdóttir