Nesjamennska er þröngsýni og skortur á umburðarlyndi við skoðanir annarra samkvæmt skýringu höfundar hugtaksins, Sigurðar Einarssonar (síðar prests í Holti undir Eyjafjöllum). Sem dæmi um nesjamennsku nefndi hann í samnefndri grein vestfirsku konuna, sem vildi kaupa útvarpstæki sem yrði að hafa þann eiginleika að loka mætti fyrir helvítið hann Jónas (frá Hriflu). Prýðilegur jarðvegur nesjamennsku væri m.a. einhæfni íslenskra atvinnuvega. Sigurður útskýrði fyrirbærið nánar með tilbúnum skýringardæmum, sem hann staðfærði  í Þorskafirði og við Mývatn.

Á dögunum leit ég í grein Sigurðar í ritgerðasafni hans, Á líðandi stund (1938), til að rifja upp uppruna þessa einkunnarorðs. Hann skrifaði af eldmóði og sannfæringakrafti, og ég hlaut að fyrirverða mig fyrir þjóð mína og sérstaklega þá, sem voru svo ógæfusamir að eiga heima á nesjum.

M.a. sagði hann:

Vér erum of fjarlægir umheiminum og of ómerkilegur liður í viðskiptakerfi nútímans til þess, að menningarleg viðfangsefni leiti hér á hugina að staðaldri eins og þungur óslitinn straumur, svo þungur, að hann knýi málæðið annað veifið á stampinn.

Í greinarlok stóð birtingarár greinarinnar 1932. Þegar ég rak augun í það varð mér hugsað til þess, að einmitt það ár var hin voðalegasta þröngsýni að taka völdin í Evrópu. Þar voru ekki einhæfir atvinnuvegir, heldur framsækið iðnaðarþjóðfélag fjarri öllum útnesjum.

Kunningi minn, ættaður úr sveit, alllengi búsettur í Reykjavík eftir langskólanám þar og erlendis, heldur því fram, að Reykvíkingar séu þröngsýnni en aðrir landsmenn. Það stafaði af því, að fólk úti á landi hlyti og yrði að kynnast höfuðborginni vel. Þar byggju börn þess, systkini og sveitungar, og þangað ætti það mörg nauðsynjaerindi. Öðru máli gegndi um innborna Reykvíkinga. Þeir ættu margir ekki venslafólk utan Reykjavíkur og ættu fá nauðsynjaerindi út fyrir borgina. Ef þetta stæðist, mætti segja, að nesjamennskan ætti nú heima á Seltjarnarnesi og næstu nesjum.

Ekki skal ég, Reykvíkingurinn, dæma um, hvort svo er. Í Reykjavík eru vissulega margir, sem hafa góð tækifæri til að kynna sér mál alls landsins, svo sem í stjórnarráðinu og í hinum ýmsu stofnunum, samtökum og fyrirtækjum, sem starfa um allt land. Þar tengist allt landið.

Í kosningabaráttunni í vor var einstakt tækifæri til að fylgjast með málflutningi frambjóðenda og kjósenda um land allt í útvarpi og sjónvarpi. Þar var hamrað á sérhagsmunum. Þeir gátu varla verið öfundsverðir, sem áttu að tengja kjördæmin aftur, svo að úr yrði ein þjóð eða að minnsta kosti meirihluti á alþingi um þau mál, sem hverju ríki eru nauðsynleg. Þótt flokkarnir sundri þjóðinni, tengja þeir hana líka saman (nema þá sem eru utan flokka — þeir eru útlægir). Sérhagsmunaframbjóðendurnir verða að ná samkomulagi, þegar á þing er komið, innan síns flokks og milli flokkanna.

Vel kom fram við útreikninga til úthlutunar þingsæta í vor, að reglur um jöfnun þingsæta milli flokka og skiptingu þeirra á kjördæmi tengja kjördæmin saman, þar sem kjósandi veit ekki örugglega, hvaða kjördæmi muni njóta atkvæðisins. Reglurnar mættu því hamla gegn þröngsýni. Skyldu þeir tímar koma, að ekki verði ástæða til að eigna vestfirskum konum, Mývetningum og nesjamönnum þröngsýni öðrum fremur?

Það eykur víðsýni þjóðarinnar, að margir hafa sótt skóla og starfsreynslu til útlanda. Fyrir vikið hafa t.d. rannsóknarstofnanir landsins persónuleg sambönd við vísindamenn víða um heim og þar mætast menn með ólíka reynslu og viðhorf, og ætti því að vera minni hætta á því, að þeir staðni.

Þröngsýnin, sem réð ríkjum í Þýskalandi fyrir hálfri öld, stafaði ekki af því, að þjóðfélagið væri einhæft. Þröngsýni lýsir öryggisleysi. Nú hefur þjóðin öll tækifæri til að fylgjast beint með öllum heiminum. Það eru vitaskuld takmörk fyrir því, hvað menn geta innbyrt af þekkingu og listum. Svo undarlega bregður við, að tækifærin, sem menn hafa öðlast til að velja útvarpsefni, virðast notuð til að velja sér sem mest það sama. Nýju stöðvarnar, sem hlustendur dragast að, eru einstakar uppeldisstöðvar þröngsýni og fáfræði. Þar er lítið, sem reynir á einbeitingu og íhygli og mikið höfðað til álits múgsins með vinsældalistum. Fólk, sem hefur haft útvarpið (rás 1) á til að heyra rækilegar veðurfréttir, hrekkur sumt við, þegar tilkynnt er að hefjist tónleikar með verkum eftir t.d. Mozart. Menn virðast hræddir við að ganga úr skugga um, hvort þar komi eitthvað, sem hlustandi er á.

Eitt sinn sameinaðist þjóðin um að nota útvarpið sem heimilisskóla með allvænum skammti af afþreyingarefni. Alhliða útvarpsdagskrá hélt við þeirri hugmynd þjóðarinnar um sjálfa sig, að þjóðin vildi menntast um mál og listir sjálfrar sín og annarra þjóða. Í skóla þarf að sýna nokkra þolinmæði og menn mega vita, að aðeins þjálfun og ástundun leiðir til þroska og þekkingar og að menn verða að umbera framandi efni og breytilegt, áður en því er ýtt frá. Allstór hluti þjóðarinnar notaði tækifærið, þegar Keflavíkurútvarpið hófst, til að slá slöku við í íslenska heimilisskólanum og valdi í eyrun hermannasíbylju. Nú hlustar varla nokkur á það útvarp, en íslenskar útvarpsstöðvar hafa komið í staðinn, og nú lifa margir í heimi eigin stöðvar með mjög einhæft efni. Sú hugmynd fjarlægist, að á Íslandi búi þjóð, sem vilji stöðugt menntast með vönduðu og fjölbreyttu útvarpsefni. Áður einkenndu einhæfir atvinnuvegir þjóðina, nú einkennir stóran hluta þjóðarinnar einhæfni andans, svo að ekki sér mun dags og nætur né hátíðar og hversdags. Er ekki þetta einhæfa útvarpslíf nesjamennska nútímans?

Lesbók Morgunblaðsins 22. ágúst 1987: 3