Árið 1903 var boðið með lögum að kjósa um framboðslista til bæjarstjórnar hér á landi, en fram til þess greindi hver kjósandi í heyranda hljóði hverja hann kaus. Algengt var fram um 1920, að sami maður væri á fleiri en einum lista. Menn buðu sig ekki fram, heldur voru boðnir fram. Með framvexti stjórnmálaflokka dró úr því, að menn væru á fleiri en einum lista. Það var afnumið árið 1936 með lögum. Það var hins vegar fyrst árið 1962, að menn gátu neitað að skipa sæti á framboðslista.

Siglufjarðarbær varð til með lögum 1918, þegar Hvanneyrarhreppur í Eyjafjarðarsýslu var gerður að bæjarfélagi. Í ársbyrjun 1919 var kosið til bæjarstjórnar í fyrsta sinn. Tveir framboðslistar komu fram. Fyrr barst listi frá kaupmanna– og verslunarmannafélagi Siglufjarðar og síðar listi frá verkamannafélagi Siglufjarðar. Voru listarnir merktir A og B, í sömu röð. Sex menn voru á hvorum lista, eins og kjósa átti, en samkvæmt lögum sat bæjarfógeti einnig í bæjarstjórn og var forseti hennar og framkvæmdastjóri (bæjarstjóri). Á A–lista voru tveir kaupmenn efstir, svo héraðslæknirinn, þá sóknarpresturinn, síðan verslunarstjóri og neðstur kennari. Á B–lista var sóknarpresturinn efstur, síðan verkstjóri, þá kaupmaður, þá aftur verkstjóri og neðstir tveir trésmiðir. Sóknarpresturinn á Hvanneyri, Bjarni Þorsteinsson, var oddviti hreppstjórnar og hafði um alllangt skeið haft forystu í prestakallinu í andlegum sem veraldlegum efnum. — Í kjörbókinni er engin athugasemd við gerð listanna, svo sem það, að sami maður skuli vera á tveimur listum; í ljós kom, að það þótti þá eðlilegt.

197 greiddu atkvæði. A–listi hlaut 87 atkvæði, B–listi 90, en 20 seðlar voru ógildir. Fyrst úrskurðaði kjörstjórn hvorum lista þrjá menn. Síðan reiknaði hún út, hverjir hefðu náð kosningu af hvorum lista. Efsta manni kjörseðilsins var reiknað heilt atkvæði, 2. manni listans (seðilsins) 5/6 úr atkvæði, 3. manni 4/6, 4. manni 3/6, 5. manni 2/6 og 6. manni 1/6 úr atkvæði.

Niðurstaða útreikningsins var þessi:

Sýnilegt er, að einhverjir kjósendur A–lista hafa flutt sr. Bjarna upp um sæti; öðru vísi hefði hann ekki getað fengið nema 133 1/2 atkvæði (87x3/6+90=133 1/2). Efsti maður á A–lista hefur hins vegar lækkað verulega með breyttri röðun (úr 87 atkvæðum í 70 1/6).

Það er nú framandi fyrirkomulag, að sami maður skuli vera á tveimur framboðslistum. Athugum, hvort það þurfi að hafa verið siglfirðingum framandi árið 1919. Þeir voru þá óvanir listakosningu. Til fimm manna hreppstjórnar höfðu menn verið kosnir á þriggja ára fresti til sex ára, tveir og þrír til skiptis. Framboð tíðkuðust ekki og því engir framboðslistar. Kosið var í heyranda hljóði. Hver kjósandi réð því, hverja tvo eða þrjá hann nefndi, þegar röðin kom að honum, en hann raðaði þeim ekki. Má segja, að þeim, sem báru fram lista, hafi leyfst sams konar frjálsræði að velja menn á listann, óháð öðrum listum, þó með þeim mun, að þeir urðu að raða mönnunum.

Sá var munur á framboði til hreppstjórnar og til Alþingis á þessum árum (kringum 1919), að til Alþingis þurfti að bjóða sig fram, en til hreppstjórnar var listi borinn fram af meðmælendum, án þess að krafist væri samþykkis þeirra, sem voru á listanum. Menn gátu raunar ekki skorast undan kjöri nema hafa áður setið í hreppstjórn eða náð ákveðnum aldri. Samt gátu menn sýnilega fengið lausn að eigin ósk. Það var fyrst með lögum 1962, að krafist var samþykkis þeirra, sem skipuðu framboðslista til hreppstjórnar.

Þegar fólki 70 árum síðar var sagt frá fyrirkomulagi kosningarinnar 1919, þótti því óeðlilegt, að sami maður væri á fleiri listum, sem hefðu ólíkan málstað. Framboð af þessu tagi raskar þeirri hugmynd, að menn skuli vera hollir aðeins einum málstað og einum samtökum, eins og er forsenda stjórnmálaflokka. Vitaskuld er ekki alltaf um það að ræða við kosningar, heldur getur verið, að aðeins sé ágreiningur um það, hvaða menn með sama málstað séu heppilegastir saman. Ef menn kynnu að vilja haga svo til, að sami maður megi vera á fleiri en einum lista, er sá vandi óleystur að reikna mönnum atkvæði. Til að skoða vandann má breyta dæminu frá Siglufirði með því að setja sr. Bjarna í 4. sæti á báðum listum, en halda óbreyttri atkvæðatölu listanna. Án nokkurra breytinga kjósenda á röðum listanna mundu listarnir líta svona út, en atkvæði fjögurra efstu manna reiknuð á sama hátt:

Sr. Bjarni fengi samanlagt næstflest atkvæði, 88 1/2. Spurningin er, hvort hann ætti heldur að teljast af B–lista, þar sem hann fékk fleiri atkvæði, en það skákaði Hannesi út, en af A–lista, en það hefði skákað Guðmundi út, sem fékk færri atkvæði en Hannes. Lítum líka á það dæmi, að sr. Bjarni hefði verið efstur á báðum listum, að óbreyttri atkvæðatölu listanna: 

Sr. Bjarni fengi samanlagt 177 atkvæði. Ætti að telja hann kosinn af B–lista? Þá viki Hannes, og Guðmundur kæmist að með færri atkvæði.

Með lögum 1913 var mælt fyrir um ráð í þessum efnum, eins og brátt má sjá.

Spyrja má, hvað vakti fyrir mönnum með skipan sr. Bjarna á listana. Hvers vegna setti kaupmanna– og verslunarmannafélagið þennan mikilsvirta forystumann í 4. sæti? Var það bragð til að fá meirihluta í bæjarstjórn, þar sem þeir, sem fyrir alla muni vildu, að hann næði kjöri, yrðu til þess að beita sér fyrir stuðningi við A–listann? Vildi verkamannafélagið ónýta bragðið með því að setja hann í efsta sæti sitt, svo að þeir, sem vildu vera öruggir um kosningu sr. Bjarna, gætu það með því að kjósa B–listann?

Þótt vinnubrögð siglfirðinga þyki nú furðuleg, leiddi athugun í ljós, að þau voru viðhöfð í höfuðstað landsins og víðar á þessum árum og studdust við landslög. Í tilskipun um bæjarstjórn í Reykjavík frá 1872 er ekki gert ráð fyrir listakosningu. Árið 1903 voru kosnir sjö bæjarfulltrúar í Reykjavík. Á kjörskrá voru 884, og nefndu kjósendur í heyranda hljóði þá, sem þeir kusu. Það er fyrst í lögum, sem öðluðust gildi 1904, um leynilegar kosningar og hlutfallskosningar til bæjarstjórna, að kveðið er á um listakosningu. Þar er gert ráð fyrir, að sami maður geti staðið á fleiri en einum lista með þessu ákvæði: „ […] nú er nafn á einhverjum lista þegar kosið á öðrum lista, og skal þá strika það út, og taka næsta nafn fyrir neðan.“

Árið 1906 voru sex kosnir til bæjarstjórnar í Reykjavík. Átta listar voru boðnir fram, sjö með sex nöfnum og einn með þremur, samtals 45, en nöfnin voru samt aðeins 12, þar eð flestir voru á fleiri en einum lista (þrír mannanna voru á sex listum). Árið 1908 skyldi kjósa 15 í bæjarstjórn. Fram komu 18 listar, en ekki er nú vitað, hversu margir mennirnir voru, þar sem nöfnin vantar í kjörbókina.

Með lögum 1913 breyttist ákvæðið um sama mann á fleiri en einum lista og varð þannig:

Hafi sami maður fengið atkvæði á fleiri en einum lista, sem til greina kemur eftir atkvæðamagni, þá skal leggja hinar lægri atkvæðatölur hans við atkvæðatölu þá, er hann hefir fengið á þeim lista, er hann hefur mest á, og telst sú samanlagða atkvæðatala honum þar að fullu, en nafn hans strikast út af hinum listunum. Þeir, sem hæstar hafa atkvæðatölur, eru kosnir svo margir af hverjum lista, sem honum ber samkvæmt því er áður greinir.

Kosningin á Siglufirði 1919 var samkvæmt þessum lögum.

Í athugasemdum við lagafrumvarpið segir:

Einnig hefur það vakið óánægju, að fulltrúaefni, sem standa á fleiri listum, hafa engin not atkvæða þeirra, sem listarnir fá, nema þeir séu settir svo framarlega á einhverjum lista, er fulltrúa á að fá, að þeir hefðu náð kosningu, jafnvel þótt þeir hefðu ekki verið settir jafnframt á aðra lista.

Þessu var vísað frá með svofelldum rökum:

Það tjáir ekki að láta auka–atkvæði, sem fulltrúaefni kynnu að hafa fengið á listum, sem ekki eiga að fá neinn fulltrúa eftir atkvæðamagni sínu, koma til greina, þegar af þeirri ástæðu, að fulltrúarnir verða að teljast kosnir á þeim lista, sem þeir fá flest atkvæði á, og gæti þá svo farið, að þeir ættu að teljast kosnir á lista, sem engan fulltrúa á að fá, enda gæti það valdið hinum mesta glundroða, ef slíkir aukalistar, sem ekki hafa tiltölulegan atkvæðafjölda við að styðjast, ættu að geta gripið inn í atkvæðagreiðslu hinna kjörflokkanna og ruglað röð þeirra, ef til vill í þeim tilgangi að spilla fyrir kosning fulltrúa, er mikið álit hefði hjá stórum kjörflokki.

Árið 1914 átti að kjósa fimm í bæjarstjórn Reykjavíkur til sex ára. Komu fram sjö kjörlistar, fimm þeirra með fimm nöfnum og tveir með fjórum. Fimm þeirra, sem voru boðnir fram, voru á tveimur listum. Einn þeirra var í þriðja sæti á A–lista, sem fékk 264 atkvæði og tvo fulltrúa kjörna, og í þriðja sæti á C–lista, sem fékk 135 atkvæði og einn mann kjörinn. Atkvæði mannsins á C–lista (56 2/5) voru lögð við atkvæði hans á A–lista (152 1/5) og fékk hann þá samanlagt fleiri atkvæði en annar maður á A–lista og settist í bæjarstjórn, en annar maðurinn ekki.

Árið 1915 átti að kjósa fimm og komu fram fimm listar, þrír með fimm nöfnum og tveir með þremur nöfnum. Tveir menn voru á þremur listum og þrír menn á tveimur. Árið 1920 átti að kjósa sex í bæjarstjórn. Komu fram sex listar, þar sem einn maður var á fjórum listum, fjórir menn á þremur listum og þrír á tveimur listum. Þá voru dregnir til baka þrír listanna, með því að allir meðmælendur þeirra nema einn tóku aftur meðmæli sín. Þetta atvik er til marks um, að þeir, sem völdu menn á listana, höfðu ekki ráðið ráðum sínum saman.

Ákvæðið í lögum um hreppstjórnarkosningar, sem heimilaði, að sami maður væri á fleiri en einum lista, var afnumið árið 1936. Í greinargerð með frumvarpinu, sem flutt var fyrst árið 1935 og aftur árið eftir, og í umræðum á þingi var hvergi vikið að því, hvort sami maður mætti vera á tveimur listum. Það viðhorf, sem þar varð ofan á, var að koma á hlutfallskosningu, og þótti hún hafa þann kost, að þeir, sem kosningu hlytu, væru fulltrúar ábyrgra samtaka. Þetta sjónarmið kom best fram í máli fulltrúa Alþýðuflokksins, sem átti aðild að ríkisstjórn og vildi meira að segja lögbjóða listaframboð í samræmi við það, en þingið féllst ekki á það.

Sú breyting varð árið 1930, að sett var í lög um bæjarstjórnir, að kjósa skyldi alla bæjarstjórnina til fjögurra ára í stað þess að kjósa hana í þrennu lagi til sex ára í hvert sinn. Breytingin styrkti það sjónarmið, að viðhafa beri hlutfallskosningu fulltrúa ábyrgra samtaka í stað þess að kjósa óháða menn.

Það kom varla fyrir, að fólk, sem var á hreinum kvennalista eða lista jafnaðarmanna, væri líka á blönduðum lista. Framboð hinna hreinu lista átti skilgreindan hugmyndagrundvöll, en með öðrum listum, sem kalla má lista góðborgara, var ekki settur fram neinn slíkur grundvöllur.

Nýrri sögu 8 (1996): 91-95